İstanbul’un fethinin sembolü olan ve Fatih Sultan Mehmed tarafından camiye dönüştürülen Ayasofya, Osmanlı tarihi boyunca külliye olarak hizmet vermiştir. Fethin sembolü olarak camiye çevrilen Hagia Sophia Kilisesi, daha sonra fethedilen diğer kiliselerin camiye çevrilmesiyle Ayasofya adının bir gelenek haline gelmesine sebep olmuştur. Ayasofya adı bazen İlkçağ’dan kalma harabeler veya ören yerleri için de kullanılmıştır.
Ayasofya, İstanbul’da en büyük cami olan ve etrafında bir külliye bulunan Ayasofya Camii en ünlü ve önemli eserdir. Ayasofya, sofia (ilahi hikmet) adına kurulmuş, mistik bir mefhum olan ekānîm-i selâse’nin ikinci unsuru olan oğula atıfta bulunmaktadır. Ayasofya’nın ilk binası, İlkçağ İstanbulu’nun merkezinde bulunan bir bazilika şeklinde yapılmıştır. İlk yapının I. Konstantinos döneminde başladığı ancak oğlu Konstantios döneminde tamamlandığı bilinmektedir.
İkinci bir yapı olarak inşa edilen Ayasofya, İmparator Iustinianos tarafından büyük bir ayaklanma sonucunda çıkan yangın nedeniyle harap olmuştur. Bunun üzerine imparator, daha büyük ve muhteşem bir şekilde yeniden inşa etmeye karar vermiştir. İnşaatı batı Anadolulu iki mimar Anthemios ve İsidoros’a verilen Ayasofya, 537 yılında tamamlanmış ve açılış töreni düzenlenmiştir. İnşaat sırasında malzeme olarak çeşitli bölgelerden taşlar getirilmiştir.
Ayasofya, bazilika planına uygun olarak inşa edilmiş olsa da orta mekânın üstünü pandantiflerle büyük bir kubbeyle örtmüştür. Bu büyük kubbenin ağırlığı, duvarlara eklenen destek payandalarıyla dengelemiştir. Ayasofya, zaman içinde depremler ve tahribatlara maruz kalmış ve tamiratlar görmüştür. Latinlerin İstanbul’u işgali sırasında da büyük hasar gören kilise, Bizans dönemi boyunca zorlu bir tamir sürecinden geçmiştir.
Ayasofya’nın camiye dönüştürülmesiyle İstanbul’un fethi sembolize edilmiştir. Ayasofya’nın benzeri sayılabilecek tek eser, Mimar Sinan tarafından inşa edilen Kılıç Ali Paşa Camii’dir. Ayasofya, Osmanlı mimarları için bir örnek ve öğretici bir model olmuştur.
